De Luts en overige vaarwaters van Gaasterland
Luts of Lits komt van werkwoord lekken.
In de voorlaatste ijstijd stuwde het landijs puin en gemalen stenen voor zich uit welke hellingen in het Gaasterlandse landschap vormden.De Luts is gelegen tussen twee opgestuwde keileemruggen (gemalen stenen door druk van het landijs).Na ijstijd vond smeltwater zijn weg in natuurlijke beddingen (dalen).De keileemruggen zijn nog steeds aanwezig zowel bij Harich als Wyckel.Een hele bekende is natuurlijk het Oudemirdumer Klif.
Het riviertje de luts of Lits was aanvankelijk een natuurlijke waterloop (van smeltend landijs) van Kippenburg tot aan het Slotermeer/Balckstermeer.Dit riviertje liep van vlak (ongeveer 300 meter) voor Kippenburg (tussen Ruigahuizen en Kippenburg) naar het Balckster Meer (zuidwestelijke deel van het huidige Slotermeer).
In de 17e eeuw op initiatief van de familie's Thoe Schwartzenberg en Hohenlansberg werd een vaart van Rijs naar Kolderwolde gegraven ,de Schwartzenbergsloot. Deze gaf een verbinding van het landgoed te Rijs met de Fluessen.De Schwartzenbergsloot die tegenwoordig gewoon de Rijstervaart heet, heeft verschillende zijtakken die doodlopen in Rijs. Een grote zijtak was de Merdersloot die via de meertjes Rijsterpoel, 't Witwater, de Merderpoel en de Kolk uitkwam bij de Zuiderzee.Intussen zijn de meertjes ingepolderd en de Merdersloot heeft nu 3 verschillende namen, namelijk de Spookhoekstervaart, Witakkersvaart en gedeelte heet de Sefonstervaart.De Merdersloot (Sefonsterfaart) had vroeger via het Zuurwennersluisje,eigenlijk het Zuider-Vennersluisje, sluis in den zeedijk van de Zuiderzee,een verbinding met de Zuiderzee.Het Huidige IJsselmeer.
Gerard van Swinderen heeft de Luts tussen 1820 en 1830 uitgediept en beter vaarbaar (gekanaliseerd)gemaakt.
In 1840 gaf Gerard van Swinderen opdracht voor het graven van de Van Swinderenvaart,een verlenging van de luts.Waar de bron van de Luts overgaat in de verlenging van de Luts c.q. Van Swinderenvaart zie je heden de Luts weer breder richting Kippenburg
De Van Swinderenvaart maakte verbinding met Rijstervaarten de Mardersloot(Witakkersvaart) en aansluitend de Sminkevaart (Ook wel genoemd de Steendollensvaart of Sternhatstervaart).De vaarwegen verbeterden de afwatering waardoor de vruchtbaarheid aanzienlijk toenam.
De Heide-en lage veengronden konden nu worden ontgonnen en geschikt gemaakt worden voor landbouw.
De schepen namen terpaarde uit de kleistreek mee voor verbetering van de gronden en op de terugweg hout.
de gronden ontgonnen waren werd door de Skutsjes turf,aardappelen,graan en vee vervoerd.Vervoer vond veelal over water plaats vanwege de slechte wegen.Gaasterland was echter met zijn zandwegen 's zomers goed begaanbaar.Zandwegen waren toenertijd te vergelijken met onze snelwegen.
De Luts was tot aan Kippenburg belangrijk scheepsvaarwater.
Op 25 maart 1785 is het besluit genomen tot het planten van Lindebomen aan weerszijden van de Luts te Balk.Dit was een initiatief van welgestelde Balksters welke toenertijd langs de Luts woonden.De erven van de huizen liepen door tot aan de Luts,kortom ook de oevers waren hun eigendom.De Initiatiefnemers waren:
| Ondertekenaars akte Lindebomen langs de Luts 25 maart 1785 |
| Ondertekenaar | Naam | geb jaar | naam echtgeno(o)t(e ) |
| Jan Poppes | Jan Jans Poppes | 1756 | Rinskje Ages (zus van Sjoerd) |
| Idske Poppes | Idskjen Poppes | 1720 | Cornelia P. de Blij |
| Ygram Hanses | Ygram Hanses van der Werf | ca 1720 | Geertjen Harmens |
| Hans Ygrams | Hans Ygrams van der Werf | 1752 | Idskjen Jans Poppes |
| Jakle Poppes | Jakle Jans Poppes | 1741 | Bregt Ygrams van der Werf |
| wed P. Harmens | Ypke Baukes | ca 1720 | Pytter Harmens |
| wed Paulus Sijmens | Lolkjen Jakles | ca 1720 | Paulus Symens |
| S. Ages | Sjoerd Ages Ages | 1753 | Gerritje Gerrits Postma |
| Age Sjoerds | Age Sjoerds | 1725 | Syts Tjeerds |
| Jarig S Vermeulen | Jarig Sijmens Vermeulen | 1752 | Gelk Ygrams van der Werf |
| Rigt Klaases | Rigt Klaazes Visser | 1727 | Jelle Hanses van der Werf |
| | | | |
| H Jans Reekers | Hendrik Jans Reekers | ca 1725 | Sjuwke Pieters Pietersma |
| Rieuwert Rieuwerts | Rieuwert Rieuwerts | 1731 | Grietje Franses |
|
| | | |
| | | |
Bovenstaande initiatiefnemers zijn door huwelijken grotendeels familie van elkaar.Waarvan het grootste deel familie Poppes en (Ygrams) van der Werf.In 1615 was bij het gemeentehuis een houten valbrug,later,tijdstip onbekend is deze vervangen door een boogbrug.Toen de meeste gegraven waterwegen klaar waren werd in 1840 de stenen pijp (boogbrug) bij het Gemeentehuis vervangen door een houten valbrug om zodoende scheepvaart met het achterland mogelijk te maken.
Door afnemend belang van schepen naar het Balkster achterland is rond 1950 de valbrug vervangen door een vaste brug met ijzeren leuning.Stoombootdiensten voor persoon en goederenvervoer voeren tot ca 1950 naar m.n. Sneek.
In de 18e en 19e eeuw was de Luts dermate schoon dat je vissen kon zien zwemmen.
Door toenemende bevolking en industrialisatie werd de Luts alsmaar vuiler.
In 1975 wordt de rioolzuivering te Sloten aangelegd waardoor het Slotermeer aanzienlijk schoner is geworden.
